MONSTRUMI S KOJIMA ŽIVIMO! 9. novembra ’93. HVO je srušio Stari most

Stari most na Neretvi u Mostaru sagrađen je između 1557. i 1566, a djelo je osmanlijskog graditelja Hajrudina. Dana 9. novembra 1993. srušen je u jeku velikohrvatske agresije na Bošnjake u Bosni i Hercegovini.

Evlija Čelebija, osmanlijski putopisac iz 17. stoljeća, zapisao je da je tadašnji most drveni, istrošen, na lancima, da se prilikom prelaza trese i da je premirao od straha prelazeći ga. Zato nije iznenađujuće što su stanovnici Mostara zamolili sultana Sulejmana Veličanstvenog da izgradi novi, kameni most. Projekt je povjeren mimaru Hajrudinu, istanbulskom arhitektu i učeniku čuvenog mimara Sinana.

Radovi su počeli 24. oktobra 1557. Za gradnju je bilo potrebno 456 kamenih blokova i 300.000 akči (tadašnji osmanlijski novac). Kamen je bio čuveni tenelija, vjerovatno iz kamenoloma otprilike 5 km južno od grada. Radnici su uglavnom bili iz okoline Dubrovnika i iz kadiluka Popovo, koji su bili poznati tesari i kamenoresci. Radovi su završeni devet godina kasnije, 1566.

Tokom rata u Bosni i Hercegovini (1992–1995.) most su djelomično oštetile Vojska Republike Srpske i Jugoslavenska narodna armija. Stari most u Mostaru porušen je granatiranjem od strane Hrvatskog vijeća obrane 9. novembra 1993. godine. S njim i cijela stara jezgra Starog grada među kojima je nekoliko monumentalnih džamija, medresa i jedini hamam u Hercegovini.

Rušenje Starog mosta počelo je dvadeset dana ranije, a intenzivno 8. novembra 1993. Gađan je s obližnjih planinskih visova Planinice i Stotine granatama velike razorne moći. Granate su padale i na kule Taru i Halebinku koje su svojevrsni statički uteg mostu. Cijela jedna ulica sa dućanima zvana Kujundžiluk potpuno je nestala. Granate su dva dana za redom intenzivno rušile dio po dio mosta. I konačno u 10 sati i 16 minuta 9. novembra pokleknulo je remek djelo mimara Hajrudina. Pao je u hladnu Neretvu. Stari most je bio simbol mostarskog građanskog identiteta i simbol najvrjednijeg kulturno-historijskog nasljeđa u Bosni i Hercegovini.

General i osuđeni ratni zločinac Slobodan Praljak u pokušaju odbrane i izbjegavanja odgovornosti za rušenje mosta objavio je dokument “Kako je srušen Stari Most”, u kojem je argumentirao da je eksploziv ili mina postavljena na most ili ispod njega, što je uz granatiranje rezultiralo rušenjem mosta. Većina historičara odbacila je te tvrdnje.

Evropski historičari Holm Sundhaussen i Marie-Janine Čalić tvrde da je most srušen granatiranjem HVO-a ili Hrvatske vojske (HV), a slično mišljenje o odgovornosti hrvatskih jedinica izrazio je Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju u presudi “Prlić i drugi”. Akademici su ocijenili da je most imao malu vojnu važnost i da je granatiranje stare jezgre grada bilo primjer namjernog uništavanja kulturnog dobra, posebno Starog mosta, koji je bio simbol spajanja različitih zajednica. Andras Riedlmayer opisao je rušenje kao čin “ubijanja sjećanja” tj. memoricida, gdje je zajedničko kulturno naslijeđe namjerno uništavano.

Svjetska banka, UNESCO i Aga Khanova fondacija za kulturu formirali su koaliciju koja je imala zadatak nadgledati rekonstrukciju Starog mosta i historijskog gradskog jezgra. Dodatna finansijska sredstva osigurale su vlade Italije, Nizozemske, Turske, Hrvatske, te Razvojna banka Vijeća Evrope, kao i vlasti Bosne i Hercegovine. Most je ponovo izgradila turska firma Er-Bu materijalima iz okoline primjenjujući osmanlijske građevinske tehnike.

Rekonstrukcija je počela 7. juna 2001, a most je svečano otvoren 23. jula 2004. Ukupni trošak rekonstrukcije iznosio je 15,5 miliona dolara.

U julu 2005. most je uvršten na UNESCO-ovu listu zaštićenih spomenika kulture.